Art ziet zichzelf als onderzoeksjournalist en doorgrondt het liefst thema's die anderen volgens hem laten liggen. Verklarende en verdiepende artikelen vormen zijn stijl. Hij schuwt ingewikkelde materie daarbij niet.
Tijdens de coronapandemie heeft het grote publiek voor het eerst kennis kunnen maken met de alleszins bevreemdende manifestaties van wappies, gekkies en complotdenkers. Sinds de opkomst van sociale media ruim 15 jaar geleden zijn online complotideologieën echter gestaag in populariteit en reikwijdte gegroeid. Anderzijds zijn complotideologieën van alle tijden en bestaan ze al zolang mensen verhalen vertellen.
Binnen dit artikel verken ik aan de hand van een vijftal sleutelbegrippen enkele achterliggende oorzaken van de wereldwijde groei van online complotideologieën. Maatschappelijke complexiteit en collectief wantrouwen kunnen daarbij worden beschouwd als de concrete brandstof voor complotideologieën. Terwijl inkomens- en kennisongelijkheid, maatschappelijke crises en sociale media hiervoor vooral de noodzakelijke zuurstof leveren.
I. Toenemende complexiteit van de wereld om ons heen
Binnen mondiale samenlevingen die alsmaar in complexiteit lijken toe te nemen, kan er voor sommige individuen een moment ontstaan dat ze de complexiteit op bepaalde onderwerpen niet langer kunnen of willen bolwerken. De hoogte van het opleidingsniveau en de capaciteit om om te kunnen gaan met veranderingen zijn sterk van invloed op dergelijke individuele ontwikkelingen. Gemiddeld genomen zijn lager geschoolden en/of diegenen die minder goed kunnen omgaan met veranderingen vatbaarder om te zwichten onder een toename van de maatschappelijke complexiteit.
Individueel omslagpunt
Vanaf een zeker individueel omslagpunt kunnen sommige individuen er voor kiezen om de maatschappelijke complexiteit en nuance op bepaalde onderwerpen definitief de rug toe te keren. Waarna ze vervolgens in toenemende mate in hun eigen subjectieve verklaringen of redeneringen kunnen gaan geloven. Hierbij kan het vanzelfsprekend ook gaan om de subjectieve invloeden van personen of groepen waarmee ze zichzelf sterk identificeren.
Zelfversterking ligt op de loer
Zulke subjectieve verklaringen of redeneringen resulteren waarschijnlijk in substantieel minder wrijving met hun oorspronkelijke, eenvoudigere of gewenste wereld- en denkbeelden. Omdat subjectieve verklaringen of redeneringen er naar neigen om zichzelf te versterken, kan datgene dat klein en onschuldig begint onder bepaalde omstandigheden uitgroeien tot complotdenken.
Onderste lagen van de samenleving
Hoewel een substantieel gedeelte van de complotdenkers zich binnen de onderste lagen van de samenleving beweegt, kan de aantrekkingskracht van oorspronkelijke, eenvoudigere of gewenste wereld- en denkbeelden zich potentieel binnen alle lagen van de maatschappij manifesteren. Door de bank genomen neemt de vatbaarheid voor complotdenken echter af met het stijgen op de maatschappelijke ladder.
II. Toename van collectief wantrouwen in politiek en overheid
Collectief wantrouwen vormt een belangrijk co-ingrediënt van de te ervaren maatschappelijke complexiteit. Samenlevingen manifesteren zich immers al van oudsher als uitermate complex en dynamisch. Waar mensen echter vroeger hun collectieve vertrouwen stelden in kerk en gemeenschap, lijken tegenwoordig meer mensen naar vertrouwen te zoeken binnen politiek en overheid.
Wantrouwen leidt tot stress
Wanneer een dergelijk collectief vertrouwen ontbreekt of permanent beschadigd raakt, ervaren met name die individuen die daarvoor gevoelig zijn een concrete subjectieve toename van de maatschappelijke complexiteit. Dit is waarschijnlijk toe te schrijven aan de toename van stress. Collectief wantrouwen in politiek en overheid kan op deze manier de te ervaren maatschappelijke complexiteit voeden.
Onder een vergrootglas
Binnen een alsmaar complexere samenleving is het voor politiek en overheid bovendien lastiger om dit collectieve vertrouwen permanent vast te houden of niet bij tijd en wijle te beschadigen. Er bestaat immers altijd wel een luid roepende groepering die meent dat hen onrecht wordt aangedaan. In die zin ligt overheidshandelen tegenwoordig letterlijk onder een vergrootglas.
III. Toename van inkomens- en kennisongelijkheid
Een toename van de kloof tussen arm en rijk ondermijnt het vertrouwen in politiek en overheid en tussen bevolkingsgroepen onderling. Hieraan ten grondslag liggen onder meer de onderwijsongelijkheid en de verregaande technocratisering van de samenleving. Dit kan vervolgens tevens leiden tot een kloof tussen de kenniselite en ‘Jan met de pet’ en daarmee tot een toename van collectief wantrouwen in de wetenschap en de kenniselite.
Wantrouwen in wetenschap en kenniselite
Een dergelijk collectief wantrouwen in de wetenschap en de kenniselite kan de te ervaren maatschappelijke complexiteit juist voeden. Daarnaast zijn opleiding, kennis en collectief vertrouwen juist de belangrijkste ingrediënten om complotideologieën überhaupt een halt toe te kunnen roepen.
IV. Maatschappelijke crisis op crisis
Elke maatschappelijke crisis brengt de nodige mensen in de persoonlijke problemen. Doorgaans zijn deze problemen financieel van aard, in beginsel of als gevolg ergens van. Als gevolg van dergelijke problemen kunnen zowel de objectieve als de subjectieve complexiteit van iemands leefwereld van het ene op het andere moment sterk toenemen. Het zal dan ook weinig verbazing wekken dat maatschappelijke crises over het algemeen leiden tot een flinke opleving van het aantal complotdenkers.
Het feit dat maatschappelijke crises over het algemeen harder toeslaan binnen de onderste lagen van de maatschappij versterkt de reeds bestaande vatbaarheid van dit bevolkingsdeel voor complotideologieën.
V. Sociale media als katalysator van collectief wantrouwen
Sociale media fungeren in dit opzicht vooral als katalysator van collectief wantrouwen. De algoritmen op sociale media leiden er toe dat mensen vooral gelijkgestemden treffen en keer op keer in hun meer extreme opvattingen worden bevestigd. Het gevolg van dergelijke individuele informatiefuiken is dat collectief wantrouwen kan worden uitvergroot.
Vooruitzichten voor de toekomst
Een logische gevolgtrekking op grond van de bovenstaande verkenning is dat het aannemelijk is dat aantallen wappies, gekkies en complotdenkers verder zullen groeien. Nepnieuws, fake-informatie en complotideologieën vormen daarmee één van de allergrootste uitdagingen van deze tijd.
[Fotocredits – artefacti & tookitook © Adobe Stock]
Verder lezen over Coronavirus
Online25.07.2023
Sprong naar nieuwe gastheersoort luidt gevaarlijkste periode virusinfectie in
Endemische versus pandemische systeemrisico's virusinfectiesMobile05.12.2022
iPhone-fabriek Foxconn: over een maand weer op volle capaciteit
Lifestyle18.11.2022
Sunweb heeft beste jaar ooit: ‘Corona gebruikt om te investeren in digitalisering’
Nieuws14.11.2022
Qua uitstoot zijn we weer bijna op pre-coronaniveau
Nieuws02.09.2022
De evolutionaire ontwikkeling van het coronavirus opnieuw geduid
De karakteristieke wijze waarop zoönoses zich doorgaans ontwikkelenMobile20.04.2022
De CoronaMelder-app kan van je telefoon af
Nieuws18.03.2022
Uitfaseren Coronamelder ingewikkelder dan gedacht
Nieuws16.03.2022
De voordelen en nadelen van hybride werken
Spoiler: het is geen thuiswerkenVerder lezen over Overheid
Nieuws17.01.2024
Meer flitspalen bij spoorwegovergangen
Geslaagde pilot krijgt een vervolgAutomotive10.01.2024
Zoveel subsidie krijg je in 2024 voor een elektrische auto
De subsidiepot is nu geopendAutomotive20.12.2023
Duitsland schrapt subsidie voor EV’s
UPDATE: Drie fabrikanten blijven deze maand de volledige subsidie betalenMobile07.12.2023
Worden we bespied via pushmeldingen op onze smartphones?
Technology25.10.2023
Nieuwe versie van de Technologie Kieswijzer staat online
Automotive18.09.2023
Aanschafsubsidie voor EV’s ligt te wachten
Online24.07.2023
Een nieuw tijdperk voor boetes in de privacy wereld
gelijke regels voor de berekening van AVG-boetesSocial Media17.07.2023
Moet er een social media-richtlijn komen voor de overheid?
Verder lezen over Social Network
Social Media24.04.2024
Look between X and Y on your keyboard: wat betekent de viral trend?
Social Media23.04.2024
Veel consumenten bezorgd om nepnieuws rondom verkiezingen
Social Media18.04.2024
Twitch kopieert van social media: komt met TikTok-achtige feed
Social Media17.04.2024
Nieuwe X-gebruikers moeten straks betalen voor ze mogen posten
Social Media17.04.2024
TikTok betaalt mensen 38 cent per uur om TikTok te kijken
Social Media13.04.2024
Deze week viral: een paleisje, Boer Harm en de Zweedse prins
Social Media12.04.2024
Je kunt op X niet meer verbergen dat je voor de dienst betaalt
Social Media11.04.2024
Instagram gaat gevraagd én ongevraagd naakt blurren
Verder lezen over Twitter
Social Media21.04.2024
Deze week viral: ninjakat, crookie en meer
Social Media17.04.2024
Nieuwe X-gebruikers moeten straks betalen voor ze mogen posten
Social Media12.04.2024
Je kunt op X niet meer verbergen dat je voor de dienst betaalt
Social Media01.04.2024
X wil Not Safe For Work-communities toestaan
Technology25.03.2024
Neuralink gaat full circle voor Musk: man tweet met gedachten
Social Media16.03.2024
Deze week viral: Max Verstapp’une en Doctor Who
Social Media13.03.2024
X wil het plekje van YouTube innemen met lange video’s op tv
Social Media14.02.2024